„Četnički pokret, iako je u početku imao neke elemente otpora, vrlo brzo je ušao u otvorenu kolaboraciju sa okupatorima“, objašnjava Šćekić. On podsjeća da je već krajem 1941. godine došlo do sukoba sa partizanskim snagama, nakon čega je pokret pod komandom Draže Mihailovića postao suštinski usmjeren protiv narodnooslobodilačkog pokreta, a ne protiv okupatora.
STANDARD: U posljednje vrijeme svještenici SPC vrše vjerske obrede u pomen pripadnicima četničkog pokreta u Crnoj Gori. Možete li, bez uplitanja političkog konteksta, reći definitivno – ko su četnici i šta taj pokret predstavlja?ŠĆEKIĆ: Nakon kapitulacije jugoslovenske vojske u Aprilskom ratu 1941. godine, pukovnik Draža Mihailović sa nekoliko oficira i oko dvadesetak vojnika, odbija da prizna kapitulaciju koja ga je zatekla u Bosni. Iz Bosne dolazi u Srbiju, gdje maja 1941. godine osniva štab na Ravnoj gori kod Valjeva. Vremenom će se četnički pokret formirati u skoro svim krajevima Jugoslavije nastanjenim srpskom populacijom, izuzev predjela preko rijeke Save i Dunava. Po dolasku u Srbiju, ljeta 1941. godine uspostavio je veze sa jugoslovenskom izbjegličkom vladom i poslije nekoliko sukoba manjeg intenziteta, pasivizirao se u odnosu na okupatora. Draža Mihailović se u dva navrata sastajao sa Josipom Brozom Titom, u nastojanju da postignu dogovor o zajedničkoj borbi protiv okupatora, septembra 1941. godine u selu Struganiku, odnosno krajem oktobra iste godine u selu Brajićima, ali dogovor nije postignut. No, ako je u odnosu na okupatora odlučio da zauzme pasivan stav, novembra 1941. godine, po njegovom naređenju, četnici su izvršili napad na partizanske snage, što je označilo početak građanskog rata. Iako je u početku imao antifašistički karakter, kasnije je Mihailović nudio Njemcima saradnju, a po njegovom naređenju komandanti četničkih formacija u brojnim jugoslovenskim krajevima stupili su otvorenu kolaboraciju sa okupatorom, zbog čega će ovaj pokret trajno biti obilježen kao kolaboracionistički.
STANDARD: Da li se četnički pokret može, sa bilo koje tačke i ugla gledanja, posmatrati kao drugi antifašistički pokret u Crnoj Gori?
ŠĆEKIĆ: Iako je u ustanku crnogorskog naroda protiv okupatora 1941. godine uzelo učešća više kasnijih istaknutih vođa četničkog pokreta, ovaj pokret se u Crnoj Gori toliko kompromitovao saradnjom sa okupatorom, da nema govora o tome da je četnički pokret bio drugi antifašistički pokret. Štaviše, na inicijativu italijanskog okupatora, marta 1942. godine, četnici i zelenaši u Crnoj Gori stvaraju koaliciju za borbu protiv partizanskog pokreta. Da ne govorimo o drugim primjerima saradnje i ratnim operacijama koje su vodili pripadnici četničkog pokreta zajedno sa okupatorom protiv partizanskog pokreta. Ne znam da je neki antifašistički pokret tako servilno služio okupatora.
STANDARD: Da li jea teza o dva antifašistička pokreta opasan presedan u prekrajanju istorije Crne Gore?
ŠĆEKIĆ: To je veoma drzak pokušaj revizije istorije, kojim se četnički pokret nastoji predstaviti kao drugi antifašistički pokret, a koji je navodno imao pozitivnu ulogu u Drugom svjetskom ratu. Protagonisti ove teze ističu da je četnički pokret ideološki bio suprostavljen partizanskom pokretu, jer je i u drugim evropskim državama bilo ideološki suprostavljenih antifašističkih pokreta u Drugom svjetskom ratu pa je, bože moj, i četnički pokret bio takav, kao i da su se navodno borili protiv okupatora. Problem je samo što savremeni ideološki sljedbenici Ravnogorskog pokreta ne mogu da kažu gdje je četnička Kozara, Sutjeska, Neretva, Drvar i druge bitke u kojima su se pripadnici tog pokreta navodno borili protiv okupatora i njegovih saradnika. Nasuprot partizanskom pokretu koji se herojski borio protiv okupatora, na čemu im je i okupator odao priznanje, u jednom njemačkom izvještaju o situaciji na Balkanu od 1. decembra 1941. godine se navodi da: ,,Draža Mihailović je ponudio svoje bande komandantu Srbije za zajedničku borbu protiv komunista“, dok se u nekim njemačkim ratnim izvještajima iz 1943. godine jasno navodi da su ustaše i četnici prijatelji Njemcima: ,, …Sve oficire i celokupno rukovodstvo treba obavestiti da se na ustaške i četničke formacije, koje se nalaze na prostoru nastupanja imaju smatrati kao prijatelji, obraćajući pažnju na eventualne manevre obmane bandita…“ Za razliku od ustaša i četnika koje su smatrali prijateljima, u izvještaju o borbama za vrijeme operacije ,,Švarc“, komandant jedne njemačke divizije o partizanskom pokretu, sa kojim su vodili žestoke borbe, govori sa velikim respektom: ,,partizani su, nema sumnje, protivnik koga treba ozbiljno uzeti, kome su dorasle samo jedinice koje su opremljene i naoružane svim onim što je potrebno za rat u planinama, koje su dobro obučene i navikle na najveće telesne napore.“ Ko misli da su se četnici borili protiv okupatora, kako ih je tretirao okupator, i koji su pokret u Jugoslaviji Njemci smatrali najvećim neprijateljem, neka obavezno pročita njemačke ratne izvještaje.
STANDARD: Ko je bio Pavle Đurišić?
ŠĆEKIĆ: U najkraćem – četnički komandant u Crnoj Gori, kao i na prostoru Sandžaka. Rođen je u Podgorici 1908. godine. Otac mu je poginuo u Prvom svjetskom ratu u Bosni (Kalinovik). Prema nekim podacima, s jeseni 1927. godine je primljen u 55. klasu Niže škole Vojne akademije, iz koje će tri godine kasnije izaći sa činom pješadijskog potporučnika. Iz Sarajeva, gdje je služio nekoliko godina, na vlastiti zahtjev je 1934. godine prekomandovan u Berane. U opštenarodnom ustanku 1941. godine bio je član Vojnog komiteta u Beranama. Formirao je četničku organizaciju u bjelopoljskom i beranskom kraju. Sarađivao je sa okupatorom i drugim kolaboracionističkim pokretima u borbi protiv partizanskog pokreta. Krajem 1942. i početkom 1943. godine jedinice kojima je komandovao počinile su stravične zločine nad muslimanskom populacijom na prostoru Sandžaka i istočne Bosne.
STANDARD: Da li je on bio mučenik i stradalnik kojeg treba rehabilitovati?
ŠĆEKIĆ: Naravno da nije, iako je, prema nekim svjedočenjima, koja istini za volju, nijesu pouzdan istorijski izvor, zvjerski ubijen u Jasenovcu. No, važno je kazati da je Đurišić krajem marta 1945. godine sklopio sporazum sa Sekulom Drljevićem, koji je bio u prijateljskim odnosima sa rukovodstvom NDH, a po kome su četnici iz Crne Gore preimenovani u ,,Crnogorsku narodnu vojsku“, čiji je vrhovni zapovjednik bio Sekula Drljević. Đurišić je takođe ušao i u samoproklamovanu crnogorsku vladu (,,Crnogorsko državno vijeće“). Zbog sporazuma koji je sklopio sa Drljevićem, Draža Mihailović ga je proglasio za izdajnika. Iako je nakon toga odustao od sporazuma i pokušao da sa svojim jedinicama nastavi nastupanje u pravcu Lijevča polja, napale su ih ustaške snage i nanijele im težak poraz. Đurišić se kasnije predao ustašama, sklopio novi sporazum sa Drljevićem, ali kako mu ustaše nijesu vjerovale, ubile su ga u Jasenovcu. Dakle, ubili su ga oni sa kojima je prethodno sklapao sporazume, a koji su počinili najmonstruoznije zločine nad srpskim narodom.
STANDARD: Da li je istorija kao nauka našla dovoljno dokaza da četnički pokret označi kao anticivilizacijski, nazadan i retrogradan?
ŠĆEKIĆ: Nisam pristalica takvih kvalifikativa. U ratu kakav je vođen u Jugoslaviji u od 1941-1945. godine zasigurno nije bilo bezgrešnih pokreta, niti pokreta koji nijesu počinili zločine. Istorijska nauka je sakupila previše dokaza da je četnički pokret ogrezao u kolaboraciji sa okupatorom, kao i da je mnogo zla nanio jugoslovenskim narodima, naročito muslimanskom stanovništvu, ali i srpskom narodu. Posebno Srbima koji nijesu bili pristalice tog pokreta, Srbima koji su simpatisali partizanski pokret i Srbima komunistima.
STANDARD: Šta mislite o inicijativi u Skupštini CG o zabrani nacionalističkih simbola i pokreta?
ŠĆEKIĆ: To je dobra inicijativa, i da je bilo sreće, trebalo ju je davno usvojiti. Crnogorsko društvo je barem u teoriji građansko, a u društvima koja su istinski privržena građanskim i antifašističkim vrijednostima, ne bi smjela da postoji tolerancija prema učestalim pojavama šovinizma i veličanja kolaboracinističkih pokreta. Nažalost, naše institucije, prevashodno pravosudne, imaju začuđujuće visok prag tolerancije na ove pojave. Zato ćemo, siguran sam, vrlo brzo ponovo slušati ode o četnicima i njihovoj navodnoj borbi protiv okupatora.
STANDARD: Da li je četnički pokret, gledano sa strane istorije i nauke koju proučavate, zaslužio da pokušaj njegove rehabilitacije bude zabranjen?
ŠĆEKIĆ: Ako se rehabilituje četnički pokret, a već su neki od vodećih ljudi ovog pokreta rehabilitovani, onda imaju pravo da se rehabilituju i ostali saradnici okupatora i ratni zločinci. A to je put koji u perspektivi nepogriješivo vodi u novu destabilizaciju ovih prostora, i nove nesreće. Zato nemam dilemu da treba zabraniti da se četnički, naravno kao i svi ostali kvislinški pokreti, rehabilituju.
STANDARD: Šta zapravo predstavlja Zidani most i koliko se stradanja na tom mjestu, vjerovatno i nevinih ljudi, može koristiti za rehabilitaciju četničkog pokreta?
Preporučeno
ŠĆEKIĆ: Na Zidanom mostu kod Celja partizani su maja 1945. godine zarobili oko 5.000 četnika iz Crne Gore, od kojih je između 1.200 – 1.300 bilo strijeljano, oko 150 je uspjelo da pobjegne u Austriju, dok su ostali moblisani i vraćeni u Crnu Goru. Je li među strijeljanim četnicima bilo nedužnih ljudi, zasigurno jeste. Ali nema sumnje da je bilo i mnogo onih koji su počinili zločine, i koji bi da ih je revolucionarna vlast procesuirala i sudila, zasigurno završili ispred strijeljačkog voda. Strijeljanje četnika na Zidanom mostu se godinama obilato koristi da se ukaže da su i partizani počinili teške zločine, i time relativizuje četnička saradnja sa okupatorom u Drugom svjetskom ratu. Iako ne pravdam partizanske zločine, da su četnici iz rata izašli kao pobjednici, vjerujem da ne bi imali milosti prema partizanima.
Video