Ovih dana je aktuelna tema mehanizma za prilagođavanje ugljenika na granici (eng. Carbon Border Adjustment Mechanism – CBAM). Šta je CBAM? Najjednostavnije rečeno, CBAM je „porez na ugljen-dioksid (CO₂)“ koji će države van EU, a koje nemaju iste klimatske standarde kao 27 država članica, morati da plaćaju prilikom izvoza na zajedničko EU tržište.
Predviđen je za šest kategorija tzv. karbonsko intenzivnih proizvoda ili proizvoda sa visokim CO₂ emisijama, a to su: gvožđe i čelik, aluminijum, cement, đubriva, električna energija i vodonik. Ovim mehanizmom EU želi da smanji globalne emisije CO₂, ali i da očuva konkurentnost evropskih proizvođača, koji su obavezni još od 2005. godine da uključuju cijenu emisije CO2 (koja trenutno iznosi 80 eura po toni CO2) u finalne cijene navedenih proizvoda. Išlo se logikom da ako se u EU plaća cijena CO₂, onda i uvoz mora da nosi sličan trošak da bi se evropske kompanije takmičile sa konkurencijom iz trećih država po jednakim uslovima.Na ovaj način se želi izbjeći tzv. curenje CO₂ (eng. carbon leakage), odnosno situacija u kojoj kompanije premještaju proizvodnju u države sa skromnijim klimatskim i ekološkim ambicijama, što ne rezultira smanjenjem globalnih emisija, jer se iste samo premještaju na druge geografske lokacije. Još prilikom predlaganja CBAM-a, Kina je izrazila protivljenje, a tome su se pridružili i Brazil, Južna Afrika i Indija nazivajući ovaj potez protekcionističkom politikom EU.
Paul Krugman, dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju, ne smatra CBAM oblikom protekcionizma i navodi „da je neophodno uvesti međunarodne sankcije protiv država koje ne preduzimaju mjere za ograničavanje emisija, kako bi se zaustavila ekološka prijetnja koja ugrožava našu egzistenciju“.
Kada je riječ o državama kandidatima za članstvo u EU i proizvodu koji se stavlja u fokus debate o CBAM – električnoj energiji, ovim mehanizmom EU želi da motiviše ove države da ubrzaju dekarbonizaciju, tj. prelazak na obnovljive izvore, jer će time plaćati i nižu cijenu ovog poreza. Naime, od 1. januara 2026. godine, koji treba da označi punu implementaciju CBAM-a, počinju da se računaju i njegove stvarne finansijske implikacije, čime se države kandidati za članstvo u EU stavljaju pred jednu od najzahtjevnijih energetskih i ekonomskih prekretnica.
Preciznosti radi, čitava 2026. godina značiće monitoring i izvještavanje o emisijama, da bi na osnovu godišnjih izvještaja svaka od država, u prvom kvartalu 2027. godine, bila u mogućnosti da kupi CBAM certifikate i izvrši prva plaćanja. Prošlog mjeseca je Energetska zajednica, u okviru tzv. CBAM Readiness Tracker 2025, ukazala da mogućnost izuzeća od CBAM-a za električnu energiju ostaje nedostižna za sve njene države ugovornice koje dolaze van EU (šest država Zapadnog Balkana, Gruzija, Moldavija i Ukrajina). Ovo iz razloga jer nijedna država još nije završila proces spajanja svojih tržišta sa jedinstvenim tržištem električne energije EU, što predstavlja neophodan preduslov za dobijanje izuzeća prema članu 2(7) Uredbe o CBAM. Iako su Crna Gora, Srbija, Moldavija i Sjeverna Makedonija najbliže završetku transpozicije Paketa za integraciju tržišta električne energije, a što je preduslov za integraciju sa EU tržištem, proces je i dalje nezavršen.
U odnosu na spremnost isključivo regiona Zapadnog Balkana da od 2026. godine preuzme nove obaveze, evidentno je da postoji jaz između evropskog regulatornog prostora i realnosti regiona. Uz to, tokom 2024. godine struktura trgovine električnom energijom u regionu se promijenila. Sve države, osim Bosne i Hercegovine i Crne Gore, postale su neto uvoznici, djelimično zbog loših hidroloških uslova i rasta potrošnje uzrokovanog toplotnim talasima. Instalisani kapacitet iz vjetra, solarne energije i drugih obnovljivih izvora (ne uključujući hidroenergiju), porastao je za 56,7 odsto u poređenju sa prethodnom godinom, dostigavši 3,8 GW, a u čemu su prednjačile Bosna i Hercegovina, Albanija i Sjeverna Makedonija. Takođe, karbonski intenzitet u proizvodnji električne energije i BDP-u je nastavio da opada, a korišćenje obnovljivih izvora energije da se širi putem aukcija u Srbiji i Crnoj Gori.
Ovi pozitivni trendovi su relevantni u kontekstu Mape puta Zapadnog Balkana za isporuku 20 GW novih obnovljivih izvora energije do 2040. godine. Ono što je, međutim, negativno, jeste to da je ugalj i dalje dominirao u proizvodnji električne energije, i to na Kosovu (90 odsto), Srbiji i Bosni i Hercegovini sa po 60 odsto, Sjevernoj Makedoniji i Crnoj Gori sa po 40 odsto. Iako će tačni troškovi CBAM-a biti poznati kada se uspostave sva tehnička pravila, ovo znatno učešće uglja u proizvodnji električne energije u pet država Zapadnog Balkana implicira nekoliko stotina miliona eura finansijskih izdvajanja godišnje na ime CBAM-a u svakoj od njih. Ovdje je jedini uočljivi izuzetak Albanija koja gotovo svu energiju proizvodi iz obnovljivih izvora, te će joj trošak CBAM-a biti jednak nuli.
Šta region Zapadnog Balkana mora da uradi? Države regiona moraju da ubrzaju integraciju sa tržištem EU, uvedu vjerodostojne sisteme monitoringa, izvještavanja i verifikacije emisija, postepeno usklade cijenu ugljenika sa EU, kao i ubrzaju investicije u obnovljive izvore, uz reforme koje jačaju povjerenje investitora. U ovom momentu je već jasno da CBAM predstavlja dvostruku realnost za Zapadni Balkan.
S jedne strane, on je objektivni pritisak koji može ubrzati reformske procese koje region svakako mora sprovesti, od modernizacije elektroenergetskog sektora do uvođenja cijene ugljenika. S druge strane, njegovo skoro uvođenje može ugroziti sigurnost snabdijevanja, konkurentnosti izvoza električne energije, investicione tokove i trgovinu. Ipak, CBAM može biti prelomni trenutak u kojem Zapadni Balkan umjesto odlaganja bira put ka modernoj, niskokarbonskoj ekonomiji. Ključno je da države regiona ovaj mehanizam ne dožive samo kao namet, već kao priliku da strateški preusmjere razvoj i ojačaju svoju dugoročnu konkurentnost.
Preporučeno
Video